19. heyif ki (yazar burada hüzünü ancaq bu tərzdə ifadə etməklə kifayətlənir) bəzi sözaltı yazarlarının sürü psixologiyasından əziyyət çəkdiyi başlığa şahidlik edirəm. çünki ağırlıqlı olaraq yuxarıda səsləndirilən fikirlər sentimentallıqla sərhədlənib.

indi isə, sakitcə, vəziyyəti analitik analiz etməyə çalışmalıyıq: ifadə edilir ki, müharibə lazımsızdır, insanlar öldürüləcək, bir neçə qarış torpaq üçün və əlxüsus money talks yüzilliyində silahlı çaxnaşmaların varlığını ancaq axmaqlar müdafiə edə bilər. bu fikirin isə iki çıxış xətti mövcuddur: kozmopolitizm və qorxaqlıq.
kozmpolit, sərhədlərin varlığına inanmaq istəməyən (!) insandır. qorxu isə insancıl, yəni insani instinkt məsələsidir. (açığı qorxu sözündən çəkinənlərin varlığını bilərək deyim: aranızda başına bomba yağdırılacağından qorxan insanlar mütləq var və burada utanılacaq heç nə yoxdur)
fikirlərə diqqətlə baxsaq, qorxu instinktinin daha ağır bastığını müşahidə edərik.

realistlər üçün isə məsələ daha çətindir: kozmoplitizmə mən də inanmaq istəyərəm, lakin yox, məsələ burasındadır ki iyirmi illik müharibə şəraitində yaşayırıq və açıqcası sülh yoluyla heç nə həll edilməyəcək. ayrıca heç bir halda romantik inqılab yaşanıb, sərhədlər ortadan qalxmayacaq. bayraqlar üçün bütün əsrlərdə ölənlər tapılacaq. ölkəsinin himnini eşidən kimi ayağa qalxan və yaxud ağlayan insan növləridə yerli yerində qalacaq.

məsələ burasındadır ki, cəbhə bölgəsində ölən insanlar və həyatları risk altında yatağına qorxa qorxa girən ailələr var. ayrıca da bir cəmiyyət, ölkə mədəni inqılabdan acizdirsə, sənətçi yetişdirməkdən yoxsundursa, başqalarının uğurlarına baxaraq həyəcanlanırsa, o ölkənin barbarlıqdan xilas olması üçün müharibə hardasa şərtdir.

inanmayanlar üçün yazılı, yazılı olmayan tarixlərdə var: fransız inqılabından sonraki vəziyyətləri, yunanıstan iç müharibəsini, birinci dünya müharibəsini, ikinci dünya müharibəsindən sonra almanların iynədən tutmuş, təyyarələrinə qədər ixtirada nə dərəcədə böyüdüklərini görmədən, analiz etmədən, müharibə istəyən insan axmaqdır fikirini ifadə etmək çox asandır, fərqindəyəm.

lakin biraz daha soyuqqanlı olmaq, proseslərin gedişatına məntiqli yanaşmaq lazımdır.

müharibələr öldürücü olduğu qədər, həmçinin böyüdücüdür də.